علی خوشه چرخ آرانی
ادبیات کودکان ما تنها نقش راویان زمان را نداشته اند بلکه رسالتی مهم تر بر دوش حمل می کردند؛ به گونه ای که دفاع مقدس صفحه تازه ای از تاریخ حماسی ایران گشود و بسیاری از قهرمانان این حماسه را کودکان و نوجوانان تشکیل دادند و کودکان ایرانی با حضور خود در آن نبرد، بیش از گذشته قدر و منزلت صلح و دوستی، همدلی، آرامش و امنیت را به اثبات رسانیدند و ادبیات دفاع مقدس را با درونمایه مقاومت و ایثار پایه گذاری کردند...
پیش درآمد:
بی شک آثار باقی مانده از نویسندگان و دست اندرکاران هنر، شعر و ادب هر جامعه بازتابی از اندیشه ها، افکار و نمایان گر روح حاکم بر شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران نویسندگان است. بن مایه اصلی ادبیات دفاع مقدس، خصوصاً در حوزه کودکان نیز از این واقعیت سرچشمه گرفته و به ناچار در دل های صاف و بی آلایش مخاطبان که همان کودکان است، می نشیند.
مهم ترین برجستگی و ویژگی اشعار و داستان ها و نوشته های دفاع مقدس در حوزه ادبیات کودک این است که دیگر صفحات کتاب های درس و غیردرسی ما که مرتبط با کودکان است، تصاویر خیالی و افسانه ای نیستند بلکه تجربه هشت سال دفاع مقدس است که در جای جای این اوراق آکنده است و نویسندگان و آفرینندگان این آثار هم یا خود در نبرد شرکت داشتند یا وقایع را از زبان راویان آن هم راویان صادق و حاضر می شنوند.
به عبارت دیگر نگارندگان آثار ادبیات دفاع مقدس، در گام نخست همان خود حماسه سازان و رزمندگانی هستند که اشعار و خاطرات خود را در کاغذهای مچاله شده جیب های شان حک کردهاند و یا در گنجینه ذهن شان به خاطر سپرده اند و به گونه امانتی ارزشمند از آن ها پاسداری نموده و به همان هیأت و شکل و در قالب صداقت و مخلصانه به آیندگان سپردهاند.
از همه برتر، ادبیات کودکان ما تنها نقش راویان زمان را نداشته اند بلکه رسالتی مهم تر بر دوش حمل می کردند؛ به گونه ای که دفاع مقدس صفحه تازه ای از تاریخ حماسی ایران گشود و بسیاری از قهرمانان این حماسه را کودکان و نوجوانان تشکیل دادند و کودکان ایرانی با حضور خود در آن نبرد بیش از گذشته قدر و منزلت صلح و دوستی، هم دلی، آرامش و امنیت را به اثبات رسانیدند و ادبیات دفاع مقدس را با درون مایه مقاومت و ایثار پایه گذاری نمودند.
ویژگی های برجسته دفاع مقدس درادبیات کودک
۱) تقویت فرهنگ عاشورا
عاشورا فرهنگ نامه ایمان، عرفان، شهادت و شفاف ترین و پر شکوه ترین حماسه تاریخ اسلام و انسانیت است که در ساحل تشنگی رقم خورد و این الگوی بی نقص و کامل، تکیه گاه حرکت و پشتوانه بزرگ ایثار و عظمت در جای جای جبهه هاست که در ذهن کودکان ما و نوجوانان ما برای همیشه خواهد ماند که مرگ سرخ از زندگی ذلت بار و ننگین برتر و ارزشمندتر است.
ز آنجا که کربلا، رویارویی پاک ترین و آزاده ترین انسان ها با ذلیل ترین و پلیدترین آن هاست و با لحاظ این که دوران دفاع مقدس ما هم تقابل حق و باطل،زشتی و زیبایی و به طور کلی رویارویی محض همه خوبی ها در برابر همه پلشتی هاست؛ پس باید این کلاس درس که محتوا و درونمایه آن ایمان، صبوری، عشق، پاکی، پاک بازی، صداقت، بصیرت، معرفت، عزّت و... در مقابل شقاوت، سنگ دلی، دنیاپرستی، خودخواهی، کج فهمی و جهل، ناپاکی، کفر، ذلت و اسارت است، به کودکان و نوجوانان امروزین ما آموخته شود. ضروری و لازم است که گره خوردگی فرهنگ عاشورا و فرهنگ دوران دفاع مقدس و پیام یکسان هر دو از جانب شاعران و نویسندگان برای کودکان و نوجوانان امروز یادآوری گردد. نمونه هایی از این دست را بخوانیم:
من پرسش سوزان حسینم یاران
با حنجره عشق جوابم بدهید
«سیدحسن حسینی»
هان مبادا حسین بار دگر در مصاف یزیدیان تنها
(همان)
بوی عاشورای خونین حسینی بوی گلزار شهیدان می دهی
(نصرالله مردانی)
امروز به خیمه گاه آن دعوت ناب صد علقمه لبیک زلال آوردیم
(باقری، میرجعفری)
۲) فرامرزی بودن
ادبیات کودک ما امروزه مرز نمی شناسد و شاعران و نویسندگان متعهد ما می کوشند تا برای جاودانگی و ماندگاری یک واقعه، با ادبیات و نوشته های خویش آن رویداد را جاودانه سازند و از آنجایی که فطرت انسان بر اساس حق و عدالت خواهی و ظلم ستیزی است، پس انسان های با فطرت پاک و مخصوصاً کودکان که دارای وجدان پاک و روحی درخشان در صفحه دل هستند، به درک صحیح واقعیات می پردازند و از حق و حقیقت و حقانیت و استکبار ستیزی حمایت و تمجید می نمایند. دلنوشته های کودکان ایرانی و حتی خارج از ایران در شهادت سردار دل ها، حاج قاسم سلیمانی از مصادیق این مدعاست.
کجا می روی ای مسافر! درنگی ببر با خودت پاره دیگرت را
«سنگری (کاظمی)»
۳) افسوس بر گذشته
یکی از ویژگی های شعر و نوشته های شاعران و نویسندگان متعهد دفاع مقدس این است که می کوشند در کودکان و نوجوانان امروز حسّ همراهی با رزمندگان را تداعی نمایند و با بیان این جمله زیبای زیارت عاشورا «یا لیتنی کنتُ معک» امام حسین (ع) از همراه نبودن با رزمندگان و یا نبودن در روزگاران رزمندگان احساس تأسف نمایند.
خدایا! / خدایا! / من چقدر کوچک هستم / وقتی گرمای جبهه های جنوب را نچشیده ام / من چقدر کوچک هستم / وقتی سنگرهای خون و خمپاره را نجنگیده ام / من چقدر کوچک هستم / وقتی که با رمز یا علی ابن ابی طالب / طوفانی از پیروزی ها را برپا نکرده ام / .... خدایا! / خدایا! / من چقدر کوچک هستم / و دریا مردان حماسه بیت المقدس / چه قدر بزرگ هستند ...
(عبدالملکیان، ۴۰ و ۴۱)
۴) تهییج و برانگیختگی
فضای سروده های برای کودک و نوشته ها در آن دوران و نیز پس از دوران دفاع مقدس فضایی توفنده و سرشار از دعوت به قیام، مبارزه، ایثار و خوبی هاست. سروده هایی که به نوعی رنگ و بوی رجز می دهد:
ای مسلمان! زمان ستیز است خصم دین در فرار و گریز است
موسم همت و جست و خیز است دشت ایران زمین لاله ریز است
(همان، ۱۷)
۵) بهره وری از نمادها و ارزش های نوین
در شعر شاعران گذشته، نمادهای لاله و شقایق و نرگس و... عام ترین و بارزترین نمادها بود ولی شعر شاعران دفاع مقدس در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، آن چنان با مسائل دفاع مقدس هم چون شهید، جبهه، خون، ایثار و... همدم و همراه می شوند که شاعر در توصیف حوادث، گاهی به صورت ناگهانی به جبهه و نمادهای آنان باز می گردد؛ به گونه ای که در ذهن و اندیشه شاعر جدید، جبهه و شهید تنیده شده است و در هنگام سرایش، تمامی خود را باز می گوید:
آن که داغ آرزو دارد منم کلک او خون در گلو دارد منم
آن که با چشمان خون پالای دل التهاب جست و جو دارد منم
آن که با اشکی به دشت گونه ها پیش دریا آبرو دارد منم
(پرویز بیگی حبیب آبادی)
۶) تطابق تاریخی چهره ها و حوادث
پیوند مجموعه جبهه ها با فرهنگ عاشورا باعث شده است که شعر کودکانه دفاع مقدس هم مطابق با شهیدان کربلا و نیز تحلیل حادثه ها بر اساس نگاه و زوایای عاشورایی باشد. جوانانی که در جبهه ها شهید می شدند، عنوان «اکبر و قاسم» می یافتند و کودکان شهید حملات هوایی و موشکی «علی اصغر» و حتی نام لشکرها و گردان ها و پایگاه ها نیز برگرفته از قیام کربلا و عاشورای حسینی شد.
باز هم اول مهر آمده بود / و معلم آرام / اسم ها را می خواند: / اصغر پورحسین / پاسخ آمد / حاضر / قاسم هاشمیان / پاسخ آمد / حاضر / اکبر لیلازاد / .... پاسخش را کسی از جمع نداد / بار دیگر هم خواند / اکبر لیلازاد / پاسخش را کسی از جمع نداد / همه ساکت بودیم / جای او اینجا بود / اینک اما تنها / یک سبد لاله سرخ / در کنار ما بود / لحظه ای بعد، معلم سبد گل را دید / شانه هایش لرزید / همه ساکت بودیم / ناگهان در دل خود زمزمه ای حس کردیم/ غنچه ای در دل ما می جوشید / گل فریاد شکفت / همه پاسخ دادیم / حاضر / ما همه اکبر لیلازادیم.
(نوری حسینی، امین پور)
۷ـ بیان شجاعت و ستایش فتح ها
توصیف جنگ برای کودک و نوجوان امروزی به منظور نمایاندن حماسه های خلق شده و یادآوری صحنه های جنگ که مشحون از اضطراب و دلهره و دلشوره است از مضامین دفاع مقدس و آن هم برای کودکان و نسلهای آینده است، به گونه ای که می توان با بازخوانی زیبا به بیان شجاعت رزمندگان پرداخت.
اینجا / دیوار هم / دیگر پناه و پشت کسی نیست / کاین گور دیگری است / که استاده است / در انتظار شب (همان، ۵۸)
۸) تصویرآفرینی
یکی از ویژگی ها و تأثیرات دفاع مقدس بر ادبیات کودک این است که شاعران کودک و نوجوان می کوشند که فضای جنگ را برای نسل های آتی کاملاً زنده نگه دارند و با بیانی زیبا و رسا و حتی الامکان به دور از عنصر تخیل و به سان نمایش و فیلم مستند، صحنه های جنگ و وقایع آن را برای کودکان ترسیم و تصویر نمایند؛ مثلاً آنگاه که کودک امروز ما این شعر «قیصر امین پور» را می خواند، گویی همه چیز را در مقابل چشم خود آشکار می بیند:
می خواستم / شعری برای جنگ بگویم / دیدم نمی شود / دیگر قلم زبان دلم نیست / .... دیدم لفظ ناخوش موشک را / باید به کاربرد / اما / موشک / زیبایی کلام مرا می کاست / گفتم که بیت ناقص شعرم / از خانه های شهر که بهتر / نیست / بگذار شعر من هم / چون خانه های خاکی مردم / خرد و خراب باشد و خون آلود / باید که شعر خاکی و خونین گفت / باید که شعر خشم بگویم شعر فصیح فریاد / هرچند ناتمام گفتم / در شهر ما دیواره ها دوباره پر از عکس لاله هاست / اینجا / وضعیت خطر گذرا نیست / آژیر قرمز است که مینالد / تنها میان ساکت شب ها / بر خواب ناتمام جسدها / خفاش های وحشی دشمن / حتی ز نور روزنه بیزارند / باید تمام پنجره ها را / با پرده های کور بپوشانیم.
۹) توصیف لحظه های کوتاه
شاعران و نویسندگان ادبیات کودک، تلاش کرده اند که در یک قطعه زیبا و یا نثری نغز و دلنشین با دقّت و وسواس خاص لحظه های کوتاه ادبیات مقاومت را به تصویر بکشند. به عبارت دیگر، صحنه ای خاص و نادر را در جملاتی خاص و در عین ایجاز و ظرافت به مخاطب کودک خویش ارائه نمایند:
مرد می دید همسر و پسرش / در غمی تازه ریشه می گیرند / با غمی جا نگذار گل ها نیز / زیر سقف اتاق میمیرند / از لب بام کفتری پر زد / از دل زن کبوتر شادی / مرد در فکر نینوای نبرد / مرد در فکر روز آزادی / مرد در پیچ کوچه سرگرداند / چشم در چشم همسرش خندید / زن او دید جبهه در جبهه / مرد او مثل شیر می جنگید. (میرجعفری، عبدالملکیان)
۱۰) رؤیای صلح
طبیعی است که برای صلح باید جنگید. شاعر و نویسنده دفاع مقدس به کودک و نوجوان ما یادآور می شود که برقراری صلح عادلانه را در گرو جنگ و رهایی سرزمین شان بدانند. از نظرگاه شاعر دفاع مقدس، صلح کامل هنگامی محقق می شود که فتنه از عالم دور شده باشد. مثلاً شاعر در عبارات زیر، صلح طلبی را از منظر ایدئولوگ های جهان وطن می نگرد:
تنها می توانیم به گل ها آب دهم / خرده های نان برای پرندگان بریزم / مورچه های سرگردان را به جانب امن حیاط راهنمایی کنم / نمی توانم / سیبی در دست کودکی گریان بگذارم / نمی توانم تفنگ ها و بمب ها را از کار بیندازم. (حقی پور)
۱۱) گرامیداشت شهدای جاویدالاثر
حماسه هشت سال دفاع مقدس، تجلی فرهنگ عرفان و ایمان و شهادت بر بلندای تاریخ است که هیچگاه گرد و غبار نسیان و فراموشی نخواهد گرفت. بنابراین، جزء جزء حوادث و شخصیت ها و جریانات آن هم از نظر گاه نگارندگان و سرایندگان این حماسه مغفول نمانده اند و این دیدگاه باعث شده است که شاعران حتی در رثای عزیزانی که جسم خاک آنان به افلاک رفته و جاوید و ماندگار شده اند هم شعر بسرایند. مثلاً:
آن روز / بگشوده بال و پر / با سر به سوی وادی خون رفتی / گفتی / دیگر به خانه باز نمیگردم / امروز من به پای خودم رفتم / فردا / شاید مرا به شهر بیاورند / بر روی دست ها / اما / حتی ترا به شهر نیاورده اند / گفتند / چیزی از او به جای نمانده است / جز راه ناتمام . (حسینی. مهدی زاده)
و ناگهان خبری دردناک آوردند ز ردّ پای تو یک مشت خاک آوردند
هنوز باورم این بود، باز می گردی برای باورم اما پلاک آوردند
برای کوچه بی اسم و بی نشان ما به احترام تو یک اسم پاک آوردند
صدای زنگ در آمد و باز می دانم ز ردّ پای تو یک مشت خاک آوردند
(همان، ۱۷۵)
۱۲) تقدس تربت شهدا
از نظر گاه شاعران متعهد، شهیدان جاویدند و از خوان بی انتهای الهی متنعم هستند و ناظر بر اعمال و رفتار ما. آنان هدفی مقدس داشته اند. پس هم خودشان شایسته احترام اند و هم آرامگاه آنان مأمن و مأوای یاران دیروز. پس شاعر کودک و نوجوان می کوشد که آنان را به مزار شریف شهدا فرا خوانده و تقدس شهدا و مزار آن ها را به کودکان و نوجوانان یادآور شود:
این سخن وران که بی صدا غنوده اند / و چه خوب و خواندنی سروده اند / قطعه ای بلیغ و ناب / جاودان سروده ای به رنگ عشق و آفتاب / جان من نثارشان / آفتاب شعر من هماره سایه سارشان / (نوری حسینی)
۱۳) یادآوری جنگ برای نسل های آتی
از وظایف و مضامین شعر شاعر متعهد دفاع مقدس،یادآوری صحنه های حماسی ایثار و خون و قداست و ضرورت آن برای نسل های آینده و خردسالان است. مثلاً در این شعر کودکانۀ «قیصر امین پور» با عنوان «آی گل ها چرا نمی خندید»، کودکی که هنوز از جنگ چیزی نمیداند، ولی غیبت طولانی پدر را در خانه خود درک می کند، از مادرش زمان بازگشت پدر را می پرشد:
پس پدر کی ز جبهه می آید باز کودک ز مادرش پرسید
گفت مادر به کودکش که بهار غنچه ها، شکوفه ها که رسید
باز کودک ز مادرش پرسید کی بهار و شکوفه می آیند
گفت مادر هر زمان در باغ غنچه ها لب به خنده بگشایند
(همان، ۷۴)
کودک ما به جست و جوی بهار روز دیگر سراغ باغچه رفت
بر لب غنچه نیست بوی بهار دید لب بسته است غنچه هنوز
لب تان را زخنده می بندید گفت: ای غنچه های خوب چرا؟
آی گل ها چرا نمی خندید زودتر بشکفید و باز شوید
گاه خواهش ز غنچه ها می کرد گاه غنچه ها سخن می گفت
با سر انگشت خویش وا می کرد گاه گلبرگ غنچه ای را نرم
(امین پور)
و یا شعری که به شهدای نوجوان، به ویزه شهید فهمیده، تقدیم شده است که شاعر از تمثیل غنچه و پرپر شدنش برای شهید استفاده می کند:
که در پرپر شدن خندیده بودی تو همچون غنچه های چیده بودی
تو از فهمیده ها فهمیده بودی مکرر راز حیات جاودان را
(نوری حسینی،امین پور)
و نیز در شعر «منهای چهار» قیصر که شعری کاملاً هدفمند است و با مقدمه ای زیبا شروع و به پایانی نیک میرسد، هجوم دشمن به باد بی رحم خزان تشبیه می شود که ناگهان از سر دیوار باغ به درون می پرد و چهارگل را قطع می کند. پس ذهن کودک و نوجوان درگیر این موضوع می شود که باغ منهای چهار گل، چند عدد می شود. پس قلم را به دست می گیرد:
فصل گل بود و بهار/ فصل پر نقش و نگار/ باد بی رحم خزان/ ناگهان از سر دیوار پرید/ بهترین گل هارا/ از دل باغچه مدرسه چید/ چار گل، چار شهید/ همه مدرسه ما غم بود/ چار تا غنچه سرخ/ در دل باغچه ما کم بود/ من به خود می گفتم/ باید این مسئله را حل بکنم/ حاصل مدرسه منهای چهار/ می شود مدرسه منهای هزار/ می شود مدرسه منهای بهار/ باید این مسئله را حل بکنم/ من به دنبال قلم می گشتم/ پدرم نیز به دنبال تفنگش می گشت. (همان، ۲۶)
و یا:
تو چرا می جنگی/ پسرم می پرسد/ من تفنگم بر دوش/ کوله بارم بر پشت/ بند پوتینم را محکم می بندم/ مادرم/ آب و آیینه و قرآن در دست/ روشنی در دل من میبارد/ پسرم بار دگر می پرسد:/ تو چرا می جنگی؟/ با تمام دل خود می گویم/ تا چراغ از تو نگیرد دشمن. (محمدرضا عبد الملکیان)
۱۴) تلفیق نمادهای ملی با نماد های مذهبی
طرح الگوها و نماد های تاریخی و ملی و انطباق شرایط فعلی با آن، یکی از اصلی ترین و مهم ترین ویژگی های شعر دفاع مقدس است. نکته قابل تذکر و تأمل این که در شعر دفاع مقدس و آن هم در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، سعی می شود که نماد های ملی مانند سیاوش، کاوه، خزر و ... با نماد هایی تاریخی و دینی همانند: کربلا ، عاشورا، خیبر، بدر و ذوالجناح و... با یکدیگر ترکیب شوند:
رزم آوران حق/ حجتی دیرین دارند/ با هر گلوله پیوند می خورند/ با اهل بدر/ از پرچم رهایی/ از بدر تا احد/ تا جبهه های غرب و جنوب/ دست به دست دلیران می گردد.
(طاهره صفارزاده)
۱۵) وطن دوستی و میهن پرستی
در شعر دفاع مقدس و در حوزه ادبیات کودک، موضوع وطن دوستی سابقه ای بسیار شفاف دارد. مطابقت اندیشه های دینی و ملی با روایت «حب الوطن من الایمان» سبب شده است تا ایرانیان در چشم انداز عشق به میهن، آرمان های دینی را هم مورد توجه قرار دهند:
ای ایستاده در چمن آفتابی معلوم/ وطنم/ ای توانا ترین مظلوم/ تو را دوست دارم/ مرگ کنار تو زندگی است/ ایستاده ایم در کنار تو سبز و سربلند/ ای رویین تن متواضع/ ای میزبان امام/ ای پوریای ولی/ ای طیب ای وطن من.
(هراتی. میر جعفری)
شما چه نظری دارید؟